Χανιά

Πόλη (13 τ. χλμ.), πρωτεύουσα του ομώνυμου νομού και της επαρχίας Κυδωνίας, έδρα δήμου. Τα X. είναι η δεύτερη πόλη της Κρήτης. Στο πολεοδομικό συγκρότημα των X. περιλαμβάνονται οι δήμοι Σούδας, Μουρνιών, Νεροκούρου κ.ά. Ιστορία, αρχαιολογία, μνημεία. Eρείπια νεολιθικής εγκατάστασης στον λοφίσκο Καστέλλι αποδεικνύουν ότι ο χώρος που καταλαμβάνουν τα X. κατοικήθηκε στα ύστερα νεολιθικά χρόνια (3000 – 2600 π.Χ.). Με την εισαγωγή του χαλκού στην Κρήτη και την πολιτιστική μεταβολή που σημειώθηκε, η πρωτόγονη εγκατάσταση εξελίσσεται προοδευτικά και παίρνει τη μορφή εκτεταμένης και σημαντικής πόλης, όπως προκύπτει από τα αρχαιολογικά ευρήματα που ήρθαν στο φως σε όλη την έκταση της σημερινής πόλης: ταφικοί πίθοι και λαξευτοί τάφοι στον χώρο μεταξύ των οδών Νικηφόρου Φωκά και Ελευθερίου Βενιζέλου· λαξευτοί τάφοι με αξιόλογα κτερίσματα στη θέση Μαζαλή, πίσω από το δικαστικό μέγαρο· θαλαμωτός τάφος στη συνοικία Μπόλαρη· τάφοι και όστρακα της περιόδου 2200-2000 π.Χ. μεταξύ της Χαλέπας και του προφήτη Ηλία κ.ά. Τα ευρήματα των πρόσφατων ανασκαφών στη συνοικία Καστέλλι επιβεβαίωσαν οριστικά, πως στον χώρο των σημερινών X. είχε αναπτυχθεί από τους προϊστορικούς ακόμα χρόνους, η Κυδωνία, που έζησε έως την αραβοκρατία. (Έτσι ενισχύεται και η άποψη, πως η ονομασία Χανιά προέρχεται από παραφθορά της αραβικής ονομασίας της περιοχής, αλ Χανίμ· άλλη άποψη συνδέει την ονομασία Χανιά με την αρχαία Αλχανία). Κατά την απελευθέρωση της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά (961), η πόλη καταστρέφεται, όμως το τοπωνύμιο X. διατηρείται. Έτσι, κατά τη β’ βυζαντινή περίοδο (961 – 1204) τα X. υπάρχουν, είναι όμως μια μικρή και ασήμαντη πόλη· γι’ αυτό και η επισκοπή Κυδωνίας μεταφέρεται στην περιοχή Αγιάς, 7 χλμ. ΝΔ. Το 1252 ξαναχτίζουν την πόλη οι Ενετοί, σύμφωνα με τα δυτικά πολεοδομικά πρότυπα, περιορισμένη με τείχος, που ακολουθεί τα ίχνη του ελληνιστικού, ρωμαϊκού και βυζαντινού, στην περιοχή Καστελλιού. Τώρα το τοπωνύμιο X. μετατρέπεται σε La Canea. Το 1266 λεηλατούν και πυρπολούν την πόλη οι αντίζηλοι των Βενετών Γενοβέζοι, δεν καταφέρνουν όμως να την κρατήσουν. Τον 14o αι. τα X. γίνονται έδρα του δυτικού διαμερίσματος της Κρήτης και ο πληθυσμός τους αυξάνεται σημαντικά, ώστε εγκαθίσταται και έξω από το τείχος. Οι Βενετοί κατασκευάζουν τότε νέα τείχη (1336), τα οποία όμως αργότερα αποδεικνύονται ανίσχυρα, εξαιτίας της ραγδαίας εξέλιξης της πολεμικής τεχνικής και της χρήσης της πυρίτιδας. Έτσι το 1536 έρχεται στα X. ο διάσημος αρχιτέκτονας Σαμικέλι με εντολή της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας να σχεδιάσει νέα τείχη, για την κατασκευή των οποίων θα απαιτηθούν 32 χρόνια. Τον Αύγουστο του 1645 καταλαμβάνουν τα X. οι Τούρκοι, ύστερα από τρίμηνη πολιορκία, και τα κάνουν έδρα του ενός από τα τρία διαμερίσματα, στα οποία χώρισαν την Κρήτη. Αναστηλώνουν και αυτοί τα κατεστραμμένα τείχη και αργότερα τα ανακαινίζουν και τα συγχρονίζουν. Στην κατάσταση αυτή θα μείνουν έως τις αρχές του 20ού αι., οπότε θα αρχίσουν να κατεδαφίζονται ή να χτίζονται πάνω τους διάφορες οικοδομές. Σήμερα σώζονται τα μικρά τμήματα. Στα X. θα επισφραγιστεί τελικά και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, με την ύψωση στον Φιρκά της ελληνικής σημασίας, στις 1 Δεκεμβρίου 1913. Τα σημερινά X. χωρίζονται σε δύο τμήματα: στην παλαιά και στη νέα πόλη. Η παλαιά, μέσα στον χώρο των ενετικών τειχών, διατηρεί, παρά τις φθορές που επιφέρει ο χρόνος και τις καταστροφές από τους βομβαρδισμούς του B’ Παγκοσμίου πολέμου, ένα εντελώς δικό της χρώμα, με τα στενά δαιδαλώδη δρομάκια της, πλαισιωμένα από πολυώροφα μεσαιωνικά οικοδομήματα και άλλα ιστορικά κατάλοιπα: το εσωτερικό τείχος, που περικλείει τη συνοικία Καστέλλι, ίσως ακρόπολη της αρχαίας Κυδωνίας· τμήματα του μεγάλου εξωτερικού τείχους· ο ενετικός λιμενοβραχίονας και κυματοθραύστης, με τον χαρακτηριστικό φάρο της αιγυπτιακής κατοχής (1830-40), που αντικατέστησε τον ενετικό· τα νεώρια ή αρσενάλια, που χρησιμοποιούνται ως αποθήκες· ο μεγαλύτερος ενετικός ναός της Κρήτης, ο ναός του Aγίου Φραγκίσκου, λαμπρό ενετικό μνημείο, που οι Τούρκοι τον είχαν μετατρέψει σε τζαμί, στο όνομα του πορθητή των X. Γιουσούφ πασά και σήμερα στεγάζει το αρχαιολογικό μουσείο· ο μικρός ναός του Aγίου Ρόκκου, κτίσμα των τελευταίων χρόνων της ενετοκρατίας (1630)· ο Άγιος Νικόλαος, εκκλησία του μεγάλου μοναστηριού των δομινικανών (του οποίου σώζονται δύο στοές με κελιά, που χρησιμοποιούνται ως κατοικίες), την οποία οι Τούρκοι έκαναν τζαμί προσθέτοντας έναν πανύψηλο μιναρέ με δύο εξώστες, που σώζονται· τα ενετικά μέγαρα στις οδούς Ριανού, Ταμπελίου και Αγγέλου· ερείπια της στοάς του Aγίου Μάρκου στη συνοικία Καστέλλι· ο πυλώνας Ρενιέρη· ο ναός του Σαν Σαλβατόρ· το τζαμί της οδού Τομπάζη το μόνο που έχτισαν οι Τούρκοι στην πόλη· ο τεκές των Μεβλεβήδων, σήμερα ορφανοτροφείο· το μαυσωλείο του Χαμίτ μπέη, γνωστό σήμερα ως κουμπές· ο ιστορικός Φιρκάς, μέσα στον περίβολο του οποίου υπάρχει θύρωμα οικίας με σκάλα, εξώστη, λέοντα του Aγίου Μάρκου και χρονολογία 1620 κ.ά. Από τη νέα πόλη ενδιαφέροντα σημεία είναι η δημοτική αγορά (1912), η πλατεία δικαστηρίων με τον ανδριάντα του Ελευθερίου Βενιζέλου· η συνοικία της Χαλέπας, παλαιό αριστοκρατικό προάστιο, όπου βρίσκεται το σπίτι του Ελευθερίου Βενιζέλου και ο ρωσικού ρυθμού ναός της Αγίας Μαγδαληνής· η πλατεία του 1866, με τις προτομές των σπουδαιότερων αγωνιστών της κρητικής ελευθερίας· ο προφήτης Ηλίας, όπου βρίσκονται οι τάφοι των Βενιζέλων. Χαρακτηριστικό στενό των Χανίων. Οι ταρσανάδες (νεώρια) στο λιμάνι των Χανίων. Σήμερα χρησιμοποιούνται ως αποθήκες. Γενική άποψη των Χανίων, οικονομικό, εμπορικό και συγκοινωνιακό κέντρο της δοτικής Κρήτης, πόλη πλούσια σε μνημεία του απωτέρου και του πρόσφατου ιστορικού παρελθόντος της, γνώρισε σημαντική πληθυσμιακή ανάπτυξη και στο πολεοδομικό της συγκρότημα είναι συγκεντρωμένα τα 44% του πληθυσμού του νομού. ΧΑΝΙΑ